100-vjetori i lindjes së dijetarit Eqrem Çabej
Teoria e Qarkut
Teoria e Qarkut e Çabejit është valide vetëm për letërsinë parakombëtare. Në momentin kur synohet të praktikohet te letërsia kombëtare, ajo dështon, sepse krijimi i qarqeve është krijim i klaneve, kurse letërsia kombëtare është përtej interesit klanor
Ag Apolloni
Krahasuar me shkrimet e tij për gjuhësinë, Eqrem Çabej për letërsinë ka shkruar fare pak. Dhe ato pak shkrime i ka bërë në fillim të karrierës së tij, nga viti 1929, kur boton tekstin për poezinë e Lasgush Poradecit, e deri në vitin 1939, kur boton “skicën historike të literaturës shqipe”. Tekstet e Çabejit për letërsinë janë të pakta dhe të shkurtra, por të nevojshme për historinë e letërsisë shqiptare. Përveç për autorë të veçantë, si: De Rada, Naimi, Serembe, Asdreni e Lasgushi, Çabej ka shkruar edhe një tekst sinoptik (që pretendon të jetë një skicë për historinë e letërsisë shqipe), i cili quhet Literatura dhe radhitet si kapitull i dhjetë i trajtesës Për gjenezën e literaturës shqipe (1939).
Literatura e Çabejit është një projekt për shkrimin e historisë së letërsisë shqipe, duke e parë atë në relacion me letërsitë tjera të Ballkanit. Sipas këtij studiuesi, letërsitë e popujve ballkanikë kanë një aksiomatikë të dyfishtë. Te aksioma e parë ai veçon influencën e madhe të poezisë popullore në shkrimtarí, pra në letërsi të shkruar. Sipas tij, shkakun e kësaj influence, që vërehet në “lëndë, në formën e përmbrëndshme, në ritm, metrikë si dhe në veçantira”, duhet kërkuar te gjendja shoqërore dhe te mungesa e kulturës së shkollës, sepse poeti, thotë Çabej, s’mund t’u ikë rrethanave sociale. Kurse, te aksioma e dytë veçon ngjyrën e theksuar politike të letërsisë së shkruar, apo, si thotë ai, naturën politike të literaturës, që është karakteristikë jo vetëm e letërsisë shqipe, por e mbarë letërsive ballkanike, ku poetit i ka takuar barra e apostullit nacional. Prandaj, edhe tema e letërsisë ballkanike ka qenë nacion dhe politikë.
Në pasusin pasues, Çabej, i ndikuar nga Lambertzi, shpreh idenë se ndarja e letërsisë shqiptare “nuk duhet bërë sipas pikëpamjesh sistematike ose kronologjike-historike”. Në vend të periodizimit, ai preferon qarqet letrare, sepse, karakteri i popullit, mendon Çabej, është një imperativ kategorik që ka ndikuar në përcaktimin e llojit të letërsisë. Me sintagmën karakteri i popullit ai kuptonte katër faktorë:
1. fisi, i cili si “produkt etnik i gjendjes e i ndarjes së imtë gjeografike” ka përcaktuar personalitetin e shkrimtarëve;
2. tradicioni i brëndshëm, i cili nënkupton lidhjen e pandashme dhe formimin e njëjtë të përfaqësuesve të qarkut;
3. rryma centripetale të huaja, të cilat “kanë hyrë si nga toka si nga deti dhe duken në Shqipëri më intensive nga shkaku i vogëlsisë së vendit”;
4. konfesioni, i cili, duke u përzier me tre faktorët e parë, “cakton së thelli rravën e formimit të shkrimtarisë”.
“Duke u nisur nga këto mendime,- thotë Çabej, më është mbushur mëndja që prej vjetsh që një ndarje e drejtë e literaturës shqipe nuk duhet të dalij prej periodash historike, por prej qarqesh kulturore e literare”. Me fjalën qark ai kuptonte njësinë organike të truallit fisnor, të traditës kulturore të njëjtë dhe të faktorit fetar, i cili ishte bazë e fortë për ndarjen e letërsisë në qarqe dhe në dy raste del si përcaktues i tyre: Qarku katolik dhe Qarku ortodoks.
Për t’i takuar qarkut secili shkrimtar duhet ta ketë vetëdijen e qarkut. Shkrimtarët në qark nuk i fut historiani apo klasifikuesi i letërsisë, por ata vetë dhe me dëshirë bëhen pjesë e qarkut. Ata janë të vetëdijshëm që i përkasin një njësie dhe që kanë një traditë letrare gjithmonë të gjallë, e cila i lidh të gjithë përfaqësuesit e qarkut “në një vargua të natyrshëm”. Sipas Çabejit, dukjet sporadike janë të përjashtuara, ashtu si edhe rebelimi ndaj paraardhësit, sepse “seicili prej shkrimtarëve të këtyre qarqeve është në një farë mënyre trashëgimtari shpirtëror i parashkuësit, por të gjithë janë ruajtës e vazhdues të një drejtimi literar të ideve”.
Sipas Çabejit, ekzistojnë “katër qarqe kulturore e literare”:
1. Qarku katolik i Shqipërisë Veriore,
2. Qarku italo-shqiptar,
3. Qarku ortodoks i Shqipërisë Jugore,
4. Literatura kombëtare e shekullit të XIX.
Në tre qarqet e para shihen shenjat dalluese, kurse në qarkun e fundit, që, sipas Çabejit, është qark i përbashkët i literaturës nacionale, shihet shenja njësuese. Tre qarqet e para janë qarqe parakombëtare, ndërsa qarku i katërt është qark kombëtar. Në fakt, Çabej këtu bën një lajthitje teknike, sepse letërsia kombëtare nuk mund të quhet qark, ajo është shkrirje e qarqeve, të cilat ishin thjesht rryma regjionale. Por është krejtësisht i saktë konstatimi i tij që “komponentja fisore-regjonale dhe komponentja fetare me gjithë jetën kulturore e sociale përkatëse na japin sëfundi rezultanten nacionale”.
Teoria e Qarkut e Çabejit është një tendencë për ta shkruar historinë duke u bazuar në gjeografinë. Derisa ndarja në perioda historike nënkupton kohën, ndarja në qarqe nënkupton vendin. Siç u pa, kjo teori është valide vetëm për letërsinë parakombëtare. Në momentin kur synohet të praktikohet te letërsia kombëtare, ajo dështon, sepse krijimi i qarqeve është krijim i klaneve, kurse letërsia kombëtare është përtej interesit klanor. Në Qark nuk guxon të rebelohesh, prandaj shkrimtarët e qarkut janë një shumës i singularizuar. Lexo njërin dhe i ke lexuar të gjithë.
teoria e qarkut,ag apolloni,ag apolloni,teoria e qarkut,cabej,shkrime nga ag apolloni,Ag Apolloni,shkrim nga Ag Apolloni,teori e qarkut
loading...
Lexo edhe:
